پل دختر ، ميانه
در بين راه زنجان – ميانه ، جايي كه رودخانه قزل اوزن به دامنه شرقي قافلان كوه مي رسد پل زيبايي واقع شده كه به پل دختر معروف است .
تاريخ بناي اين پل روشن نيست؛ باستان شناسان پايه هاي پل را متعلق به عهد ساساني يا قبل از آن مي دانند ولي با توجه به معماري پل و ويژگي هاي آن مي توان تاريخ بناي حاضر را متعلق به قرن هشتم هجري دانست.
پل دختر ميانه يك بار در دوره ي " آغا محمد خان قاجار " تعمير شد . اما در 20 آذر سال 1325 قوايبيگانه هنگام عقب نشيني از برابر نيروهاي دولتي براي جلوگيري از پيشرفت ارتش ايران طاق چشمه ي وسط پل را با مين منفجر كرد كه هنوز هم به همان صورت باقي است .
پل دختر داراي سه چشمه بزرگ و پايه هاي سنگي عريض است و دهانه وسطي نسبت به دهانه هاي طرفين بزرگ تر و داراي طاق بلندتري است .
پل شهر چاي
در 12 كيلومتري جنوب شهر ميانه در نزديكي روستاي " تازه كند " پل شهر چاي بر روي رودخانه شهرچاي كه يكي از شاخه هاي قزل اوزن است ، ساخته شده است. طول اين پل 260 مترو عرض آن 9/7 متر و داراي 23 چشمه با طاقي جناغي به ارتفاع حدود 5/5 متر است .
از ساير پل هاي تاريخي مي توان به اسامي زير اشاره كرد :
پل هاي منصور و قاري و سنگي تبريز و نيز پل پنچ چشمه و ليلان چاي بناب،همچنين پل حسام الدوله مراغه و قلي كندي ملكان .
پل آجي چاي
اين پل از قديمي ترين پل هاي تبريز است كه در شمال غرب اين شهر بر روي " تلخه رود " قرار گرفته است . اين پل با 16 دهنه به طول 100 متر و عرض 5 متر همواره بر اثر طغيان هاي تلخه رود و گاه نيز توسط متجاوزين به شهر تخريب گرديده و پس از چندي دوباره بازسازي شده است . نام اين پل را اولين بار درمتون صفويه و در زمان شاه اسماعيل اول در " سفرنامه ونيزيان " مي بينيم .
از ديگر پل هاي قديمي تبريز كه بر روي نقاط مختلف " مهران رود " بنا شده پل سنگي ، پل قاري ، پل صاحب الامر و پل منجم را مي توان نام برد كه هركدام داراي چند چشمه طاق به شيوه سنتي است .
پل خدا آفرين
روي رودخانه ارس دو پل تاريخي به فاصلهحدود100 متر از يكديگر بنا شده اند كه به نام خداآفرين مشهورند .اولين پل منسوب به قرن ششم هجري ( دوره سلجوقيان ) است . طول اين پل 160 متر است كه 120 متر آن متعلق به ايران و 40 متر آن متعلق به جمهوري آذربايجان است . اين پل از 15 طاقي جناقي و هلالي با ابعاد نامساوي تشكيل شده است . اتكاي پايه طاق ها بر صخره هاي طبيعي بستر رودخانه ارس ، علت عدم تساوي آنهاست. مصالح ساختماني اين پل سنگ هاي قلوه و لاشه در قسمت پايه ها و آجر در ساختمان طاق ها،و ملات آن آهك و گچ است .
پل دومِ خداآفرين حدود 120 متر طول دارد و داراي 10 طاق است . اين پل منسوب به دوره ي صفوي است و از سنگ تراشيده با ملات گچ و آهك ساخته شده است .
حمام كردشت
اين حمام يكي از زيباترين حمام هاي آذربايجان است كه با معماري اصيل سنتي در روستاي كردشت از توابع جلفا و در كنار رود ارس قرار دارد .
اين حمام كه در ميان باغ بزرگي ساخته شده ، داراي يك هشتي به صورت هشت ضلعي به ابعاد 5/3×5/3 و به ارتفاع 3/4 متر است . يكي از اضلاع به در ورودي و ديگري راه ورود به رخت كن يا سربينه است.
سربينه حمام نيز هشت ضلعي به اضلاع 5/3 متر و ارتفاع 5/8 متر است و گنبد بزرگ آن بر روي جرزها و هشت ستون سنگي هشت بَر استوار شده است . همه ستون ها داراي سرستون هاي سنگي مقرنس هستند كه به وسيله ملات سرب مذاب به ستون وصل شده اند . گنبد سربينه داراي كاربندهاي جالب مزين به آهك بري هاي زيبا است . سكوهاي رخت كن با طاق ضربي پوشيده و در زيرأن كفش كن هايي تعبيه گرديده است گرم خانه فضايي است كه از چهار ستون سنگي هشت بر و دو حوض بزرگ مستطيل شكل و اتاقيبا گنبد قيراندود تشكيل شده است .
نور داخل سربينه و گرم خانه به وسيله روزني كه نوك گنبد قرار دارد تأمين مي شود و گويا بر روي آن روزنه ها سنگ هاي مرمر نازك و ظريفي نصب بود كه نور آفتاب از آن نفوذ مي كرد و داخل حمام را به صورت يكنواخت،روشن و شستشو كنندگان را از نگاه نامحرمان حفظ مي نمود .
حمام مهرآباد
حمام مهرآباد يكي از معروف ترين گرمابه هاست كه تاريخ بناي آن به دوره قاجار مي رسد و از پنج بخش تشكيل شده است.
1 – تالار رخت ركن 2 – محل نظافت 3 – تالار شستشو 4 – گرم خانه 5 – خزينه آب
تالار بزرگ رخت كن شامل يك گنبد بزرگ و چهار گنبد كوچك و چهار طاق در چهار طرف آن است و يك حوض بزرگ سنگي نيز در زير گنبد بزرگ وجود دارد . تالار رخت كن از طريق راهروي باريكي وارد تالار استحمام مي شود كه از نظر طراحي معماري تا حدي شبيه تالار رخت كن است . در ضلع شرقي تالار استحمام ،دو اتاق با سقف گنبدي به عنوان خلوتي يا شاه نشين وجود دارد كه مخصوص استحمام افراد سرشناس بود. تالار استحمام با چهار پله ، پس از عبور از يك در كوچك وارد خزينه مي شود كه آخرين مرحله استحمام است . پس از بيرون آمدن از خزينه بايستي از حوضچه هاي كوچك آب سرد عبور كرد.
آب مصرفي گرمابه از چاهي كه در كنار خزينه قرار دارد ، توسط منجنيق مخصوصي استخراج مي شد و از طريق لوله هاي باريك سفالي كه در ديوارها تعبيه شده بودند به داخل گرمابه هدايت مي شد . تاريخ بناي اين حمام مربوط به دوره شاه طهماسب است و با توجه به شيوه ساخت و مقايسه با ساير حمام ها مي توان آن را به دوره صفويه نسبت داد .
از ساير حمام هاي تاريخي آذربايجان شرقي مي توان حمام هاي زير را نام برد:
حمام هاي شازده تبريز ، حكم آباد تبريز ، نوبهار تبريز ، نوبر تبريز ، سرهنگ تبريز ، سراب ، جلفا ، ميلان ، اسكو ، حاجي موسي مرند ، حاج فتح الله بناب ، چهارسوق مراغه ، چهار سوق آذرشهر .
خانه بهنام
اين خانه كه به دانشكده هنر اختصاص يافته ، پيش از زلزله ويرانگر سال 1193 ه . ق و در دوره زنديه احداث شده است . خانه بهنام از دو قسمت بيروني تشكيل شده و تزيينات معماري آن از قبيل ارسي طنبي اصلي ، ديوارنگارها ، گچ بري ها و بخاري هاي ديواري در نوع خود بي نظير است.
در نماي اصلي خانه بهنام ستون هاي استوار با سرستون هاي زيبا و گچ بري هاي دل انگيز جلب توجه مي كند . ارسي اتاقي اصلي ( طنبي ) با نقوش هندسي ، اسليمي و شيشه هاي الوان از پركارترين نوع گره چوبي است.
در ديوار نگارهاي طنبي اين خانه از كارهاي بسيار ظريف تذهيب تا پرتره ها ، نقوش گل و مرغ ، شكارگاه ها و مناظر مختلف در نهايت ظرافت استفاده شده و بخاري هاي ديواري زيبايي در آن تعبيه گرديده است .
خانه قدكي
اين خانه كه هم اينك از آن به عنوان ساختمان دانشكده فرش استفاده مي شود ، در اواسط دوره قاجاريه به دستور " اعتمادالدوله " ساخته شد . خانه قدكي داراي اندروني و بيروني ، تزيينات ديوارنگاري ، آيينه كاري ، گچ بري و آجركاري با بند برجسته است . اندروني شامل اتاق هاي نشيمن و استراحت متصل به زيرزمين و بيروني آن شامل تالار اصلي ( طنبي ) كله اي ها ، تالار فرعي و اتاق هاي خواب و استراحت مهمان است.
زيرزمين بنا كه با پوشش هاي متنوع آجري مسقف شده ، شامل فضاهايي چون مطبخ ، انبار گندم ، آب انبار و حوضخانه و ... است.
خانه گنجه اي زاده
اين خانه از دو قسمت به شكل حرف ( دال ) ساخته شده است . قسمتي از بنا مربوط به اوايل دوره قاجاريه و قسمت ديگر مربوط به اواخر آن دوره است .
اين بنا در سه طبقه احداث شده و بزرگترين تالار اين مجموعه در طبقه دوم قرار دارد كه سقف وسيع آن با دهانه ي هفت متري به وسيله چوب و خرپاي چوبي استوار گرديده است .
نماي شرقي و غربي بنا مزين به ستون ها و سرستون هاي بسيار زيبا و زيرزمين هاي آن با طاق هاي آذري تخت و با دهانه هاي بيش از 4 متر نشاني از اعتلاي هنر اجراي طاق و گنبد در اين بخش از ميهن اسلامي است . از اين خانه به عنوان ساختمان دانشكده مهندسي معماري و شهرسازي استفاده مي شود .
بناي تاريخي طومانيانس
در روستا وينق و آينه لو بناي تاريخي طومانيانس با حدود يكصدسال قدمت ، واقع شده است.
اين بنا در دو طبقه بسيار عظيم با سنگ هاي تراشيده شده ايوان سراسري و چهار برج به سبك قلعه هاي قرن نوزدهم اروپا ساخته شده است . نوشته اند مظفر الدين شاه قاجار هنگام مسافرت به اروپا در اين عمارت با شكوه استراحت كرده بود . سنگ نوشته اي در ديوار عمارت دركنار در ورودي ، تاريخ 1907 ميلادي را نشان مي دهد. مقرنس هاي سنگي اين بنا از نوع ظريف ترين و زيباترين تزيينات زمان خود بوده است .
مدرسه اكبريه
اين مدرسه ، عمارت دو طبقه ي مفصلي داشت كه در سال 1266ه . ق در ضلع غربي و شمالي صحن بقعه ي صاحب الامر از طرف " ميرزا علي اكبر خان " يكي از سرشناسان تبريز و مترجم و دبير كنسلولگري روس بنياد نهاده شد.
طلاب شيخيه در اين مدرسه تحصيل علوم ديني مي كردند و " حاج فتحعلي خان صاحب ديوان شيرازي " نيز هنگام اقامت در تبريز آب انبار بزرگي در حياط مدرسه،در برابر مقام صاحب الامر ساخته بود. اين آب انبار ماه ها آب مورد نياز طلاب و مردم آن حوالي را تأمين مي كرد.
بخشي از بناي اكبريه در سال 1345 شمسي توسط شهرداري وقت تخريب شد و به تدريج اين بناي تاريخي در آستانه ي ويراني كامل قرار گرفت. سرانجام سازمان ميراث فرهنگي استان آذربايجان شرقي در سال 1367 به بازسازي و مرمت آن همت گماشت و طي چند سال كار و تلاش ساختمان،مدرسه ي اكبريه به شكل مطلوبي مرمت گرديد.