قنات بزرگترين اقدام مربوط به تهيه آب در روزگار باستان مي باشد. هرگاه سطح آب به زمين نزديك بوده، شيب آن هم كافي باشد، طول قنات از چند كيلومتر تجاوز نمي كند؛ ولي مسطح بودن زمين و شيب ملايم گاهي طول قنات را تا يك صد و بيست كيلومتر هم مي رساند. اين قنوات يزد از فاصله هاي دور با تحمل مخارج گزاف به دست مي آيند. در بعضي از نقاط كه سطح آب در عمق زيادي قرار دارد، چاهها مخصوصاً مادر چاه تا سيصد متر عمق دارند، مانند قنات گناباد. اين قنات همزمان با ورود آريائي ها حفر گرديده است. عمر قنات گناباد كه مادرچاه آن 300 متر عمق دارد را 2500 سال برآورد كرده اند.
اين قنات بزرگترين و قديميترين قنات جهان مي باشد و حتي زلزله هاي بزرگ نيز تاكنون به آن آسيبي نرسانده و فقط برخي قنوات يزد به لحاظ مسافت از آن طولاني تر مي باشند.
قنات قصبه گناباد بعنوان يكي از پديده هاي شگفت انگيز دست ساخته انسان در طول تاريخ و نمادي از هم نوايي بشر با طبيعت توجه بسياري از مورخان و پژوهشگران را به خود جلب كرده است . اين قنات از ميانه ارضي كوي شرقي گناباد از محلي معروف به « برج علي ضامن » در داخل رسوب هاي ريزدانه آغاز شده و از هفت كانال متصل به هم شكل گرفته است . بر اساس آخرين مطالعات طول اين قنات 33113 متر و تعداد چاه هاي آن متجاوز از 470 حلقه و عمق مادر چاه آن نيز حدوداً 280 تا 300 متر است . ناصر خسرو قبادياني نخستين كسي است كه در سفر نامه اش به توصيف اين قنات پرداخته و عمق چاه آن را هفتصد گز و طول آن چهار فرسنگ ذكر نموده و آن را نيز به كيخسرو نسبت داده است . ظاهرا وي از كنار طولاني ترين رشته انشعابي اين قنات به نام دولاب نو عبور نموده است . فضاي داخلي قنات داراي كانالها و طونلها اعجاب انگيزي است كه با بررسي هاي انجام يافته بر روي آن حفره هايي مشخص شده است . ظاهرا اين قسمتها براي قرار دادن چراغ و پيه سوز و وسايل روشنايي به كار مي رفته است در حال حاضر ميزان آبدهي اين قنات 150 ليتر در ثانيه است . قطعه سفالهاي پراكنده در اطراف دهانه چاه حاكي از اين است كه رشته قصبه در واقع كانال اوليه اصلي قنات گناباد بوده كه در زمان هخامنشيان حفر شده و در پي آن رشته هاي ديگر در مواقع خشكسالي ايجاد شده است.
با اين توصيف و با توجه به عمق چاهها و طول قنوات مي توان به مهارت و استادي ايرانيان چيره دست پي برد كه چگونه از قرنها پيش قادر بودند به با وسايل خيل ساده و ابتدايي شيب آب زير زميني و طراز زمين را در عمق چند صد متري از زير زمين طوري حساب كنند كه آب پس از طي كيلومترها در نقطه محاسبه شده به سطح زمين برسد و به قول مقني ها « آفتابي » شود. يعني از تاريكي خارج و در معرض آفتاب و روشنايي قرار گيرد.
براي آنكه عظمت كار ايرانيان قديم در امر آبياري و حفر قنوات معلوم گردد، همين قدر كافي است دانسته شود كه انتشار كتاب "استخراج آبهاي پنهاني" تأليف كرجي كه براي يكي از بزرگان گرگان و طبرستان به زبان عربي نوشته و خوشبختانه به فارسي ترجمه و چاپ شده است؛ آنچنان در ميان دانشمندان اروپا و آمريكا انعكاس وسيعي يافت كه يكي از كارشناسان اين فن در يكي از مجلات مهم غربي نوشت:«علم هيدرولوژي در جستجوي پدر خود بود كه ناگهان جد بزرگ خود را در ايران يافت».